تجربه دینی و مکاشفه عرفانی

آیا اندیشه عرفانی رهیافتی سامانمند در باره رمز و راز کشف و شهود، فراروی پژوهشگران می نهد؟ آیا عناصر بنیادین این اندیشه توان پاسخگویی به پرسشهای گوناگون درباب مکاشفات عرفانی را در اختیار می گذارد؟

آیا تجربه دینی تنها راه وصول به حریم الوهی است؟ چرا و چگونه جهان غرب در دو سده اخیر، مسیر دین پژوهی خود را تغییر داد و بسوی «تجربه گری دینی» روی آورد؟ آیا عارفان مسیحی و مسلمان راهی همانند و یکسان پیموده اند؟! آیا به راستی متن واقعیت یکی است و حقیقت انسانها یگانه است؟

پی جویی از پاسخ سؤالات فوق، همچون خود آنها امری است که در حوزه بحث از «تجربه دینی» میسور و ممکن می گردد هر چند تجربه دینی، سابقه ای فراگیر و همگانی دارد لکن، اندیشه تجربه دینی به عنوان یک مسأله و نظریه جدید می باشد. ظهور این مفهوم در اواخر قرن هجدهم و بیشتر متأثر از پروژه «شلایرماخر» بوده است. در دو قرن اخیر مسأله «تجربه دینی» برای دین پژوهان و دانشوران اندیشه دینی و علاقمندان به رشد مطالعات دینی، موضوعی اساسی و حیاتی بوده است. در این دو سده، دین همواره امری تجربی تلقی شده و کم کم نگرش گزاره ای مثبت به دین از صحنه تحقیقات دین شناسانه کنار رفته بود.

مؤلف در فصل نخست کتاب، طی دو بخش تاریخچه و ریشه «مکاشفه» و سیر تاریخی آن را از منظر جایگاه، حوزه و قلمرو بررسی نموده و بطور تفصیلی آن را مختص دین اسلام می داند و ریشه یابی آن را تا قرن پنجم پی می گیرد. در بخش دیگر از این فصل با عنوان «تجربه دینی و عرفانی»، تجربه عرفانی را یکی از اقسام تجارب دینی دانسته و از آنجا که مسأله تجربه دینی در شاخه های متنوع دین پژوهی مدرن دخیل می باشد بنابر ضرورت، به بررسی جایگاه تجربه عرفانی ضمن گذر از بستر نظری تاریخی آن پرداخته و به طور مبسوط کلیه شعب دین پژوهی مدرن را همچون روانشناسی دین، جامعه شناسی دین، هنر دینی، دین شناسی تطبیقی، پدیدار شناسی دین، کلام فلسفی، فلسفه دین و . . . از نظر می گذرانند.

در بخشهای دیگر این فصل، به بررسی ابعاد تجربه عرفانی، چون بُعد روانشناختی، معرفت شناختی، . . . و قلمرو آن در سه حوزه دین، وحی و ایمان پرداخته و از عوامل ظهور تجربه گرایی دینی از قبیل: ظهور مکتب رمانتیک، نقادی کتاب مقدس، فلسفه کانت و . . . به تفصیل سخن می گویند.

در بخش نخست از فصل دوم، ضمن تعریف و تبیین واژگان در خصوص «مکاشفه» از خلال کلام بزرگان عارف اسلام همچون امام خمینی(ره)، خواجه عبدالله انصاری، ابن عربی و نظریات وی در باره علم، معرفت، مشاهده و مکاشفه و . . . به بررسی ویژگیها و پیامدهای مکاشفه همچون رفع حجاب، مراتب و درجات، حالات، معرفت زایی، برتری بر عقل، توصیف ناپذیری و . . نهایتاً «ماهیت مکاشفه» می پردازد.

مؤلف در بخش دوم این فصل، با عنوان «تجربه دینی و عرفانی»، پس از تعریف آن، به ذکر طبقه بندی تجارب دینی پرداخته و سپس از برخی دیدگاههای موجود در این خصوص از قبیل نظریه «ویلیام جیمز»، «استیس» و«پایک» و نیز آراء مختص هر یک نام برده و به تفصیل به تبیین ماهیت «تجربه دینی و عرفانی» و ربط آن به باور دینی از دو رویکرد دوگانه می پردازد.

وی در فصل اخیر کتاب، از کیفیت لزوم وجود ملاک صدق، صحت و سقم در تجربه دینی بحث نموده و از دوگونه تفسیر هرمنوتیکی و پرگماتیکی در نمود تجربه دینی نام می برد.

در پایان، «وحی و مکاشفه» در دو دیدگاه غرب و اسلام بررسی گردیده و نظرگاه قرآن و روایات به «کشف و شهود» نمایانده شده است.