تعلیقات: ابونصر فارابی

«تعلیقات» نام اثری کوچک اما مهم از فیلسوف مسلمان و خوش آوازه ایران بزرگ ابونصر محمد فارابی (259 ـ 339 ق / 872 ـ 950 م) لقب یافته به «معلم ثانی» است. این اثر فلسفی مجموعه ای فراهم آمده از پاره نوشته هایی کوتاه تا بلند و پراکنده در طبیعیات و الهیات است که در آغاز نسخه های خطی آن، عنوان هایی نظیر «من تعلیقات أبی نصر الفارابی» و «من تعلیقاته» دیده می شود.

در بخشی از مقدمه این کتاب آمده است: ابن ندیم (درگذشته در 380 ق) در کتاب الفهرست، از ابونصر محمد بن محمد بن محمد بن طرخان به عنوان یکی از متقدمان در صناعت منطق و علوم قدیم یاد می کند که نسب و نژادش از فاریاب خراسان است. ابن ندیم تعداد اندکی از آثار فارابی، از جمله تفاسیرش بر کتاب های ارسطو، را نام می برد که البتّه تعلیقات در میان آن ها نیست. قاضی صاعد اندلسی (درگذشته در 462 ق) نیز در طبقات الأمم می گوید که فیلسوف حقیقی مسلمانان فارابی است و با تجلیل فراوان از او تنها به چند اثر مهم وی، مانند إحصاء العلوم، اشاره می کند.

روشن است که کتاب هایی چون الفهرست و طبقات الأمم در مقام برشمردن همة آثار فارابی نبوده اند و از این رو، انتظار نمی رود که در آن ها نام «تعلیقات» دیده شود. البته در کتاب إخبار العلماء بأخبار الحکماء از جمال الدین قفطی (درگذشته در 646 ق) نیز با آن که نام بسیاری از مصنفات فارابی آمده است نام «تعلیقات» دیده نمی شود. اما ظهیرالدین بیهقی (درگذشته در 565 ق) در تاریخ حکماء الإسلام [ تتمة صوان الحکمة ] می گوید که فارابی نوشته های پرشماری دارد که بیشتر آن ها در شام موجود است و از دسته ای دیگر نیز نام می برد که در ایران (خراسان) یافت می شود و در میان این دسته از آثار نام «التعلیقات» به چشم می خورد.

در کتاب نزهة الأرواح وروضة الأفراح نیز شمس الدین شهرزوری (زنده در 680 ق) تقریباً عین عبارات بیهقی و نام «التعلیقات» را آورده است. از سوی دیگر، ابن أبی أصیبعه (درگذشته در 668 ق) در کتاب عیون الأنباء فی طبقات الأطباء فهرست بلندی از آثار فارابی را آورده است که در میان آنها نام «تعلیقات» دیده نمی شود، اما اثری بنام «تعالیق فی الحکمة» در آن فهرست وجود دارد که شاید اشاره به همین «تعلیقات» باشد.

در میان آثار ابن سینا (370 ـ 428 ق / 980 ـ 1037 م) نیز اثر مهمی بنام «تعلیقات» دیده می شود که شاگرد برجسته و ممتاز وی بهمنیار بن مرزبان (درگذشته در 458 ق / 1067 م) آنرا روایت کرده است. در سرآغاز کهن ترین نسخه موجود از تعلیقات ابن سینا فهرست مفصلی از عنوان های تعلیق ها دیده می شود که به دست ابوالعباس لوکری ــ شاگرد بهمنیار ــ در سال 503 ق فراهم آمده است؛ این فهرست عنوانی دارد که ظاهراً نوشته خود لوکری است و نشان می دهد که تعلیقات فارابی در تعلیقات مشهور بنام ابن سینا ــ روایت کرده بهمنیار ــ گنجانیده شده است. همین عنوان را شاید بتوان کهن ترین شاهدی دانست که وجود اثر مستقلی از فارابی را بنام «تعلیقات» تأیید می کند.

ارزش آثاری چون تعلیقات از اندیشمندانی چون فارابی و ابن سینا بر اهل اندیشه و پژوهش پوشیده نیست؛ چه آن که نگاه به عنوان «تعلیقات» به تنهایی کافی است تا این انتظار و اشتیاق را در محققان پدید آورد که در آن با نکته هایی نو و نوشته هایی تازه، دست کم در شیوه بیان، رو به رو شوند. از این رو، سزاوار است که این اثر و مانند آن در توجه مصححان فن قرار گیرند و به جامعه علمی عرضه شوند.

نگارنده در میانه کار تصحیح جدید از تعلیقات ابن سینا از دو جهت دریافت که تعلیقات فارابی نیز به تصحیح تازه ای نیازمند است: یکی آنکه در چاپ های پیشین تعلیقات فارابی کاستی ها و نادرستی هایی به چشم می آمد که با تصحیح دقیق تر براساس نسخه های بهتر زدوده می شد و دیگر آنکه نشان دادن پیوند دو تعلیقات و چگونگی حضور تعلیقات فارابی در تعلیقات ابن سینا با ارجاع به تصحیح های هم سان شایسته تر می نمود. اثر پیش رو برای برآوردن این نیاز ساخته و پرداخته شده است و امیدوارم که به همراه همتای خود، تعلیقات ابن سینا به اهل تحقیق و تدقیق یاری رسانَد.

در این مقدمه، نخست با نگاهی به تعلیقات فارابی و اهمیت مطالب آن، به نحوه پیوند این تعلیقات با تعلیقات ابن سینا اشاره کرده ام. سپس به بیان ضرورت بازتصحیح این اثر پرداخته و با گزارشی از شناسنامه نسخه های خطی برگزیده و بیان شیوه تصحیح و تحقیق، سخن را به انجام رسانده ام. پس از مقدّمه نیز فهرست عناوین تعلیق ها با اقتباس از فهرست لوکری در جدولی آمده است. یادآور می شوم که در موارد بسیاری، مراجعه به مقدمه نگارنده بر تصحیح تعلیقات ابن سینا سودمند خواهد بود و در اینجا نیز برخی از مطالب آن مقدمه در حد ضرورت بازآورده شده است.