حدیث عشق و فطرت مجموعه مقالات

کتاب حاضر مشتمل بر مقالاتیست که از جمله آن ها می توان به این موارد اشاره کرد: مقاله «آیت الله شاه آبادی و برهان فطرت عشق بر اثبات واجب الوجود» نوشته محمدجواد پیرمرادی، «چیستی عشق با نگاهی بر آرای آیت الله شاه آبادی» اثر محمدجواد رودگر، «تجسم اعمال در آرای آیت الله شاه آبادی» نوشته منیرالسادات پورطولمی، «مرگ و آخرت از دیدگاه حکیم شاه آبادی» اثر عزیزالله افشارکرمانی، «فطرت الهیه آدم تجلی اسم اعظم الاهی» اثر زهره نادری نژاد، «بیان و ترویج معارف عرفانی» نوشته منصور ولی، «چیستی عشق در عرفان اسلامی» اثر ملک محمد فرخ زاد، «درنگی در عرفان نمایی ها و شبه عرفان های جامعه امروز» اثر حسینعلی رحمتی، «آرای آیت الله شاه آبادی در آثار حضرت امام خمینی» نوشته نجفقلی حبیبی، «فطرت محجوب، معنویت ممسوخ» نوشته حمیدرضا مظاهری سیف، «تبیین دین به زبان روز» اثر مژگان سخایی و …

یکی از مسائل مهم کلامی در عصر جدید مسئله خاستگاه دین است، که مبتنی بر فرضیاتی؛ چون فقدان پایه منطقی برای دین، نفی ریشه در ذات و سرشت آدمی برای دین و به طورکلی نفی سرشت برای آدمی است. «نظریه فطرت» شاه آبادی پاسخی اسلامی به این مسئله و در عین حال خط بطلانی بر پیش فرض های طراحان مسئله و پاسخ های جامعه شناختی و روان شناختی آ ن ها است.

نظریه فطرت که به عنوان «برهان فطرت» در دین شناسی شاه آبادی مطرح شده است، نخستین بار از سوی وی و سپس از طریق شاگردان مکتب وی وارد عرصه ادبیات دینی معاصر شده است. تفاوت دیدگاه شاه آبادی با دیگر معتقدان به این نظریه این است که وی آن را به عنوان روشی منطقی برای اثبات مبدا واجب الوجود به کار گرفته است و با استفاده از مبادی و مقدمات انسان شناختی، وجود شناختی و معرفت شناختی به براهین فطری متعددی بر اثبات واجب الوجود می رسد که یکی از آن ها «برهان فطرت عشق» است. این برهان با دو تقریر بیان شده است که صغرای قیاس «عشق فطری انسان به کمال مطلق» در هر دو یکی است ولی کبرای قیاس گاهی مبتنی بر قاعده تضایف است و گاهی نظریه عصمت فطرت و احکام آن است.

به راستی چرا باید به آیت الله شاه آبادی بپردازیم، چه ضروریتی ما را به طرح اندشه های و روش فکری وی وا می دارد؟ اندیشه های شاه آبادی از چه شاخصه ای برخوردار است و در عصر حاضر پاسخ به چه پرسشی است؟ مسئله خاستگاه دین و منشا دین داری از جمله مسائل مهم علم کلام در عصر جدید است. سیطره پوزیتیویسم بر اندیشه های عصر و تعمیم روش های تحقیق روی ماده خام به ساحت موجودات زنده، به ویژه انسان و پیدایش علوم رفتاری جدید، سبب خروج دین و علوم مربوط به ان از حوزه اندیشه و حیات انسان غربی گردید، به گونه ای که پس از دوران جدایی و فرار از دین، اصل را بر بی دینی گذاشته و سعی کردند رفتارها و باورهای دینی را تحلیل روان شناختی و جامعه شناختی نمایند، گویی که دین هیچ مبنای منطقی و ذاتی در وجود انسان ندارد.

نظریه فطرت که پاسخی قرآنی – اسلامی به مسئله خاستگاه دین و نظریه ای رقیب در برابر دیدگاه های روان شناختی و جامعه شاختی در پاسخ به مسئله مذکور است، تحت عنوان برهان فطرت یا دین فطری در اندیشه های شاه آبادی مطرح شده است و به راستی او در میان دانشمندان معاصر اسلامی در طرح این نظریه به منزله یک روش پیش تاز است.

علامه طباطبایی و شاگرد برجسته اش شهید مطهری در توسعه این مفهوم در ادبیات ما نقش ویژه ای دارند، ولی حق تقدم در طرح این نظریه در قرن حاضر با شاه آبادی است. برهان فطرت تمام اندیشه شاه آبادی را در معارف اسلامی تشکیل می دهد و می توان گفت این نظریه از طریق ایشان وارد حوزه علمیه قم شد. بعد از شاه آبادی استادان علوم معقول تأثیرگذار بر حوزه علمیه، امام خمینی و علامه طباطبایی بودند که این نظریه در اندیشه هر دو جایگاه ممتازی دارد.

قرن بیستم میلادی شاهد انسان دوران ساز در صحنه اجتماعیات بود که بیشتر توفیقاتش در این قلمرو را مرهون ساحت فردی و شخصیتی اش بود: انسانی اندیشمند، عارف، فیلسوف، فقیه، سیاست مدار هم و به طور کلی مرد اندیشه و عمل، مردی از سنخ پیامبران که به کلی از عالمان هم عصر و اسلاف خویش متمایز بود: او معمار انقلاب اسلامی بود. مطالعه در شخصیت عظیم آن فرزانه، این پرسش را ایجاد می کند که به راستی در کدام مکتب پرورش یافته بود و زیر تأثیر و نفوذ شخصیت کدامین استاد بوده است. بدون تردید در پاسخ این پرسش و در رأس کسانی که بر شخصیت امام خمینی تاثیرگذار بوده اند و از روی این تأثیر و نفوذ در کلمات و سکنات امام می توان رد پای آنها را یافت، حضرت آیت الله میرزا محمدعلی شاه ابادی (قدس سره) است؛ و این خود مناسبت منطقی دیگری برای پرداخت به شاه آبادی است، امام خمینی (ره) تمام معارف حقه اسلامی را فطری می داند و تصریح می کند که در این مسئله از محضر شیخ عارف کامل شاه آبادی – که منفرد است در این میدان – استفاده کرده است.

استاد شهید مرتضی مطهری نیز که مسئله فطرت را ام المسائل معارف اسلامی می داند، سال ها شاگرد امام خمینی در فلسفه بوده است. بدین سان نقش و تأثیرگذاری مرحوم آیت الله شاه آبادی در نظریه فطرت در عصر حاضر آشکار می شود؛ پس می توان گفت نظریه فطرت و دین فطری و خداشناسی فطری نه تنها در فرهنگ اسلامی؛ بلکه در فرهنگ دینی نخستین بار در قرآن کریم بیان شده است، اما به عنوان روشی برای اندیشیدن درباره معارف، توحیدی در سده اخیر، نخستین بار توسط آیت الله شاه آبادی مطرح شده است.