فلسفه اخلاق

کتاب دروس فلسفه اخلاق که حاصل سلسله دروس محمد تقی مصباح یزدی در جمع دانش پژوهان موسسه «در راه حق» است، از حدود 20 سال پیش تاکنون بارها به چاپ رسیده و محور و مرجع بسیاری از تحقیقات در حوزه فلسفه اخلاق اسلامی بوده است. این اثر، تحقیق و نگارش مجدد همان دروس است که با همین هدف صورت گرفته است. با سیل بی امان ترجمه آثار و افکار مکاتب دیگر دفاع منطقی از مبانی اخلاق اسلامی اقتضا می­ کند که به طور منظم، منطقی و همه جانبه به مباحث این حوزه معرفتی پرداخته شود. ارائه فلسفه اخلاق اسلامی از دغدغه­ های بزرگانی همچون علامه طباطبائی (ره) و شهید مطهری (ره) بود و لذا در گوشه و کنار آثار خویش به قسمت­ هایی از مباحث آن اشاراتی داشتند؛ هرچند متأسفانه هیچ یک فرصت تدوین و ارائه منظم و کامل آن را نیافتند. اما با مدد توفیق و عنایت الهی آیت الله مصباح یزدی این خلا را پر کردند و برای نخستین بار به طرح گسترده و منظم مباحث فلسفه اخلاق و ارائه نظام اخلاقی اسلام پرداختند.

این کتاب در نه فصل به ترتیب با عناوین تعریف و جایگاه فلسفه اخلاق، مفاهیم اخلاقی (1): کلیات، مفاهیم اخلاقی (2): باید و نباید، مفاهیم اخلاقی (3): خوب و بد، حقیقت جملات اضافی، ارزش اخلاقی، مسوولیت اخلاقی، بررسی نظریه نسبیت اخلاقی و رابطه دین و اخلاق تهیه و تنظیم شده است.

فصل اول با محورهای اخلاق در لغت، اخلاق در اصطلاح (صفات رایج نفسانی، صفات نفسانی، فضایل اخلاقی، نهاد اخلاقی زندگی و نظام رفتاری حاکم بر افراد)، علم اخلاق، انواع پژوهش­های اخلاقی (اخلاق توصیفی، اخلاق هنجاری، فرا اخلاق)، فلسفه اخلاق، مسایل فلسفه اخلاق، اهمیت و جایگاه فلسفه اخلاق، پیشینه بحث در میان اندیشمندان مسلمان و ضرورت بحث از فلسفه اخلاق تدوین شده است.

فصل دوم نیز درباره مفاهیم اخلاقی، اقسام سه گانه مفاهیم کلی (مفاهیم ماهوی، منطقی و فلسفی)، موضوع جملات اخلاقی، محمول جملات اخلاقی، نظریه­ های درباره تعریف مفاهیم اخلاقی (نظریه ­های تعریف گرایانه، شهودگرایانه و غیرشناختی) و منشأ پیدایش مفاهیم اخلاقی (واقعیت خارجی، انشا و اعتبار و فطرت) سخن گفته شده است.

فصل سوم هم با عناوین اقسام وجوب ( وجوب بالذات، وجوب بالغیر و وجوب بالقیاس)، مفهوم باید اخلاقی (تحقق بیشترین مقدار خوبی، بی نیاز از تعریف، امر و فرمان، نشانه ابراز احساسات و وجوب بالغیر)، تبیین نظریه مختار، تفاوت بایدهای ارزشی و غیرارزشی و تفاوت باید اخلاقی و حقوقی به رشته تحریر درآمده است.

فصل چهارم نیز با محورهای تحلیل­های عقیم درباره مفهوم خوب و بد، مفهوم زیبایی و زشتی در امور حسی (تحقق عینی و خارجی، مفهوم فلسفی و مفهوم احساسی و عاطفی)، بررسی دیدگاه­ ها درباره خوب و بد اخلاقی (تحقق خارجی و عینی، نشانه عواطف و احساسات گوینده، قرارداد و اعتبار محض و نظریه امر الهی)، پیشینه تاریخی بحث، در میان متفکران اسلامی، معانی خوب و بد و ادعای اشاعره (کمال و نقص، ملایمات و منازت با طبع، تناسب و عدم تناسب با هدف، ستایش و نکوهش)، توضیحاتی درباره دیدگاه اشاعره، منشا انتزاع خارجی داشتن و ریشه اختلاف­ های اخلاقی تهیه و تنظیم شده است.

فصل پنجم نیز درباره اخبار و انشا، بررسی چند دیدگاه (مکاتب غیر توصیفی: امرگرایی، احساس گرایی، توصیه گرایی، نظریه اعتباریات، مکاتب توصیفی)، نظریه مختار، فایده به کارگیری جملات انشایی در اخلاق، لوازم انشایی دانستن قضایای اخلاقی (نیاز به انشاکننده، التزام به وجود دو قوه ادراک کننده، نداشتن معیاری برای معقولیت احکام اخلاقی، برهانی بودن قضایای اخلاقی و نسبی دانستن احکام اخلاقی) سخن گفته است.

همچنین، فصل ششم هم، اهمیت بحث ارزش اخلاقی، ارزش اقتصادی، عناصر ارزش اخلاقی (مطلوبیت، اختیار، مطلوبیت انسانی، انتخاب آگاهانه و خردمندانه)، بررسی چند دیدگاه درباره معیار ارزش اخلاقی (ارزش اجتماعی، سود و زیان شخصی یا گروهی، مفاد باید و نباید، مطلوبیت عقل کار اختیاری) محورهای بحث خود قرار داده است.

فصل هفتم نیز پیرامون اهمیت مبحث مسوولیت، معنای مسوولیت، مسوولیت فرد و گروه، شرایط مسوولیت اخلاقی (قدرت و توانایی، علم و آگاهی و اختیار و اراده آزاد)، نقد و بررسی دلایل جبرگرایان (جبر فلسفی، جبر طبیعی، جبر کلامی)، قدرت مطلق الهی و جبرگرایی، علم مطلق الهی و جبرگرایی، قضا و قدر الهی و جبرگرایی، انواع مسوولیت (در برابر خدا، در برابر خود، در برابر دیگران، در برابر سایر موجودات) منظم شده است.

فصل هشتم هم از انواع نسبیت گرایی اخلاقی (توصیفی، فرااخلاقی، هنجاری)، تعیین محل نزاع، مکاتب اخلاقی نسبیت گرا (لذت گرایی شخصی، اخلاق مارکسیستی، جامعه گرایی و احساس گرایی)، نقل و نقد دلایل نسبیت اخلاقی (استدلال از راه نسبیت توصیفی، استدلال از راه انشائی دانستن احکام اخلاقی)، مطلق گرایی اخلاقی، مکاتب مطلق گرا (سعادت گرا، اپیکوریسم، وجدان گرایی و مکتب کانت) و نظریه مختار سخن می­گوید.

مقدمه، تاریخچه بحث، بررسی چند دیدگاه (نظریه تباین، نظریه اتحاد، نظریه تعامل)، نیازمندی­ های دین به اخلاق (اخلاق و خداشناسی، اخلاق و خداپرستی، اخلاق و هدف دین، اخلاق و تبلیغ دین و اخلاق و معناداری گزاره­ های دینی)، وابستگی­ های اخلاق به دین (تعریف مفاهیم اخلاقی، تعیین ارزش­های اخلاقی، تعیین هدف ارزش ­های اخلاقی، ضمانت اجرایی ارزش های اخلاقی و عدم امکان اخلاق سکولار) و تبیین دیدگاه مورد قبول از جمله مباحث فصل نهم این کتاب به شمار می­رود.