نگاهی به حوزه؛ جایگاه شناسی توصیفی – تحلیلی روحانیت و حوزه های علمیه شیعه

«یک معروف مهم که امروز برای ما مطرح است، تبیین جایگاه روحانیت است. جایگاه روحانیت اسلام چیست؟ این از مهم ترین مسائل است». (رهبر معظم انقلاب 1379/1/16).
درباره نقش حوزه های علمیه … باید خیلی مطالعه و تدبر بشود … متاسفانه، این جزء مباحث کم تحقیق شده و کم کار ماست؛ باید همه بدانند … حوزه علمیه از جهات مختلف برای جامعه یک نقش حیاتی دارد و این باید مورد تدبر قرار بگیرد؛ یعنی کسانی روی این فکرکنند،تحقیق کنند، مواد لازم را جمع آوری کنند و در این زمینه، فکر نو ارائه نمایند (رهبر رمعظم انقلاب، 1370/6/31).

ما ایرانی ها همه از بچگی کسانی از خودمان و در میان خودمان را می شناسیم که لباسی خاص می پوشند، احترام خاصی دارند و البته خود نیز حرمت آن لباس را نگه می دارند. این قدر می دانیم که آنها دروس خاصی می خوانند – دروس دینی – و تحت تربیت مخصوصی نیز پرورش می یابند. شاید در نظر ما بسیار عالم جلوه کنند چون آشنا به قرآن و حدیثند و شاید بسیار جاهل به نظر بیایند زیرا با علوم مدرسه ای و دانشگاهی آشنا نیستند و خب امروز هم روز این جور علوم است. ممکن است با تقوا به نظر بیایند یا متظاهر، اهل منطق یا اهل مغالطه، اهل کار و تلاش یا اهل تنبلی و بیکاری… اما هر نظری درباره آنها داشته باشیم، در کل احترام آنها را نگه می داریم؛ چون آنها را سبب آشنایی با پیامبر و اولیاء دین می دانیم؛ حتی اگر تنها سالی یکی دو بار آن هم در ماه محرم و ماه رمضان با آنها سر و کار داشته باشیم.

با این همه، این احترام دلیل نمی شود که گاهی نپرسیم و حتی گله و اعتراض نکنیم که اصلا این روحانیون چه کاره اند و چه خاصیتی دارند؟ آیا آنها تنها علوم قدیم را می آموزند و تکرار می کنند یا به تولید علم هم می پردازند؟ اصلا در حوزه علمیه که آنها درس می خوانند چه خبر است؟ نظام و تشکیلات آن به چه صورت است و چگونه افراد وارد آن می شوند؟ آیا همه روحانیان یک چیز می خوانند؟ اصلا تخصص در حوزه معنا دارد؟ اصلا آیا روحانی ها به غیر از منبر رفتن و امام جماعت شدن کار دیگری دارند؟…

کتاب نگاهی به حوزه برای پاسخ دادن به بخشی از این سؤال ها مخصوصا برای مخاطبان دانشجو و طلبه و همچنین مدیران نوشته شده است و سعی شده است که با افزودن کتاب شناسی و نمایه، پایه ای برای پژوهش های بعدی در این زمینه باشد. با هم بخشی از مقدمه این کتاب را که سیر کلی کتاب را بیان می کند مطالعه می کنیم:

فصل نخست، به بیان رسالت و اهداف کلان حوزۀ علمیه یعنی بدون درنظر گرفتن عصر و سرزمینی خاص، پرداخته شده و بر اساس آن، در فصل دوم، تعریفی از حوزه و طلبه، ارائه شده است. در فصل سوم، رسالت عصری حوزه و برخی ابعاد مهم آن مورد بررسی قرار گرفته است. تفکیک رسالت و اهداف عصری و فراعصری حوزه، ضروری است و از پاره ای خلط ها و آسیب ها جلوگیری می کند که در متن بدان اشاره شده است. فصل چهارم به کارکردها و نقش های اجتماعی حوزویان در دوران معاصر می پردازد و به تعبیری دیگر آیندۀ کاری یک طلبه و نقش های اجتماعی حوزویان را بر اساس اهداف کلان و میانی حوزه ترسیم می کند. در فصل پنجم، در کنار پرداختن به افتخارات طلبگی و ویژگی های برجستۀ روحانیت پرافتخار شیعی، به بیان برخی آسیب ها و خطرات احتمالی فراروی طلاب و نیز حوزۀ علمیه پرداخته شده است. فصل ششم به بررسی وضعیت حوزۀ معاصر با توجه به ایستار تاریخی و مهم آن در نسبت با نهضت اسلامی می پردازد. در فصل هفتم، به محتوای آموزشی، پژوهشی، و تبلیغی حوزه و نیز قالب آموزشی آن پرداخته شده است. یکی از وظایف مهم حوزه، شناخت و بسط روشمند یا تخصصی دین در همۀ سطوح زندگی بشری می باشد و یکی از ابزارهای مهم تحقق این وظیفه، «استنباط» و «اجتهاد» است؛ ازاین رو در فصل هشتم، بحثی اجمالی و متناسب با سطح این نوشتار دربارۀ استنباط و اجتهاد ارائه شده است. فصل نهم، عهده دار بررسی و تحلیل مسئله مهم و کلیدی «جذب و گزینش» در حوزه است؛ و سرانجام در فصل دهم، ساختار و سازمان کنونی حوزه (نه آنچه باید باشد) معرفی و بررسی شده است.

این نوشتار، شامل چهار پیوست با موضوعات زیر نیز می باشد:

۱. منشور روحانیت (پیام مهم و تاریخی امام خمینی رحمهالله علیه به روحانیون، مراجع، مدرسین، طلاب، ائمۀ جمعه و جماعات)؛
۲. نمایی از «عالم طلبگی»؛
۳. مهم ترین مسائل و موضوعات نیازمند تحقیق در عرصۀ حوزه و روحانیت؛
۴. کتاب شناسی حوزه و روحانیت.