کتاب تربیت ولایی | گزیده‌های اخلاقی و سلوکی از آثار آیت‌الله میرباقری

📕 _{کتاب تربیت ولایی (گزیده‌های اخلاقی و سلوکی از آثار آیت‌الله میرباقری)؛ پدیدآور: سیدمحمدمهدی میرباقری؛ گردآوری و تنظیم: حسن نوروزی؛ ناشر: تمدن نوین اسلامی؛ تعداد صفحات: 312}

مقدمه و معرفی کتاب تربیت ولایی

یکی از ویژگی‌های مشترک در آثار استاد میرباقری این است که برای مفاهیمی که غالباً به گوشمان خورده و در ذهنمان تعاریفی برایشان داریم، مبتنی بر معارف وحیانی چنان تبیینی انجام می‌دهند که ما را با افق بسیار عمیق‌تر و دقیق‌تری از معنای حقیقی آن مفاهیم از منظر اسلام ناب آشنا می‌کنند؛ این اثر هم که گلچینی از آثار و سخنان ایشان مرتبط با بحث سلوکی الی الله هست، از این ویژگی‌ مشترک آثار ایشان، نه تنها بی‌بهره نیست، بلکه بهره‌ی فراوان دارد!

فی المثل اکثرا تعریفی در ذهن خود در خصوص اخلاق داریم، حال بنگرید به تعریف اخلاق با مبانی عمیق معرفتی مبتنی بر آیات و روایات از منظر استاد میرباقری، ایشان برای تعریف چیستی حقیقت اخلاق، چنین بیان می‌دارند: «انسانی که نسبت به پرچم اسلام حساسیت ندارد، چطور می‌تواند بگوید من متخلّق هستم؟ این چه نوع تعریف از اخلاق است که بگوییم فلان شخص، عارف و مهذّب است اما برای او مهم نباشد که پرچم اسلام شکست بخورد یا پیروز شود؟ این نوع اخلاق، همان اخلاق یونان است! اخلاقِ انبیاء اخلاق تولّی و تبرّی است. تبری و تولی به این معنا، یکی از فروع دین نیست، بلکه جزو اصول دین و از ارکان توحید است!»

همچنین در جای دیگری از کتاب تربیت ولایی، باز مستند به انبوهی از آیات و روایات بیان می‌دارند که سلوک، اگر سلوک باشد، باید سالک را به قُرب پروردگار برساند و بر اساس امّهات مبانی قرآن و معارف اهل بیت علیهم‌السلام، مهمترین عامل تقرّب، چنانچه در زیارت عاشورا هم بیان می‌داریم، تولی تام به ولایت اولیای خداوند و تبری تام از اولیای طاغوت است و بر این مبنا تولی و تبری دو بال پرواز در آسمان قرُب الهی هستند.

با همین دو نمونه‌ی کوچک شاید جایگاه تولی و تبری که برای بسیاری از علاقه‌مندان به مباحث اخلاقی و عرفانی چیزی در حد یکی از فروع دین باشد، چقدر تغییر می‌یابد؟!

پس از ذکر این مقدمه بپردازیم به معرفی بخش‌های کتاب و برخی از مهمترین و بدیع‌ترین مباحثی که کتاب به آن‌ها پرداخته است.

فصل اول کتاب تربیت ولایی «سلوک با توحید و ولایت»

توحید افعالی و شرک خفی، از مهمترین مباحث فصل نخست کتاب تربیت ولایی است؛ اینکه از شاخصه‌های اصلی موحّد حقیقی، این است که در قلبش به این یقین رسیده باشد که جز خدا نافع و ضارّی نیست و این یقین چه آثار و برکاتی در زندگی او خواهد داشت.

فلسفه وجود فقر و نیاز در آدمی و رابطه‌ی وجدان کردن این فقر ذاتی با سلوک الی الله؛ شرط مستجاب الدعوه شدن؛ راه رشد در عرصه بندگی؛ توجه و استفاده از اسباب بدون داشتن نگاه استقلالی به اثربخش بودنشان؛ ریشه‌ی خوف و حزن در انسان‌ غیر موحّد و سکینه و آرامش در اولیای خدا؛ نبود وجود مفهومی به نام اتفاق و تصادف در زندگی (اعم از حوادث طبیعی و انسانی و…)؛ جایگاه ولایت در مسئله‌ی عبودیت و بندگی؛ کافی نبودن توحید و نبوت برای تحقّق عبودیت و نجات؛ رابطه‌ی معرفت نفس با معرفت امام؛ مقصد ریاضت و عبادت بدون ولایت؛ برنامه‌های شیطان برای مؤمنین؛ راهکارهای ابلیس برای جدا کردن انسان از ولی خدا؛ رابطه‌ی شدّت‌یافتنِ وساوس نفس و ابلیس با نزدیک شدن انسان به گنجی در عرصه‌ی بندگی؛ کمک ابلیس برای رسیدن به حال خوش معنوی؛ بدل‌سازی از نسخه‌های حقیقی یکی از مهمترین ابزارهای ابلیس؛ نکاتی ناب در خصوص نماز واجب و نماز قضا و نقش‌ آن‌ها در سلوک الهی؛ راز حضور قلب در نماز؛ علت کسالت در عبادت و نتیجه‌ی عبادت با کسالت؛ نکاتی ناب در خصوص قرآن و صلوات و اذکار و ادعیه در سلوک الی الله؛ نشانه‌های مقامات اخلاص و صبر و رضا و راه‌های نزدیک‌شدن به تحصیل آن‌ها؛ نکاتی تأمّل برانگیز در خصوص سلوک با همسر؛ آثار عجب و غضب برخی دیگر از مباحث ارزشمند فصل نخست کتاب با عنوان «سلوک با توحید و ولایت» است.

فصل دوم کتاب تربیت ولایی «سلوک با بلاء و ابتلاء»

فصل دوم یکی از پربسامدترین مباحث استاد میرباقری در آثارشان است، یعنی «سلوک با بلاء و ابتلاء» در این فصل ابتدا مباحثی بیان می‌شود که تبیین نماید اساساً فلسفه این ابتلائات چیست، برای مؤمنین عادی چرا ابتلائات رخ می‌دهد و برای اولیای الهی چرا و این ابتلائات برای هر کدام چه آثار و برکات شگفت‌انگیزی دارد. در این فصل استاد میرباقری به احادیثی اشاره‌کرده‌اند که بسیار ناب و کمتر شنیده شده هستند، به عنوان نمونه حدیثی از امام صادق نقل می‌کنند که در آن حضرت می‌فرماید: ثواب مؤمنی که خداوند فرزند او را بمیراند بهشت است، چه صبر کند بر این ابتلا و چه صبر نکند! آن بخش چه صبر نکند این حدیث معتبر که در کافی شریف ذکر شده، بسیار تأمّل‌برانگیز و کمتر شنیده شده است!

نقش بلاها در انکسار مؤمن و تسریع حرکت قلب منکسر به سوی خدا با کمترین خطرات رایج در این مسیر (نظیر عجب و ریا) از دیگر مباحث بسیار ارزشمند این فصل محسوب می‌شوند؛ بخش مهمی از مباحث این فصل اما مطابق انتظار به بحث سلوک با بلای ولی خدا اختصاص دارد و ابتدا بیان می‌دارند که چرا بهترین و سریع‌ترین راه سلوک الی الله سیر با بلای اهل بیت علیهم‌السلام و خاصه بلای سید الشهداست و بعد بیان می‌دارند که مهمترین مراقبه‌هایی که در این مسیر شخص سالک باید به آن‌ها توجه داشته باشند کدامند تا سلوک محقق شده و سالک به مقصد برسد! یکی از مهمترین مباحثی که در ضمن این بخش مطرح می‌شود و برای کسانی که دغدغه‌ی یاری امام زمانشان را دارند بسیار مفید است، پرداختن استاد میرباقری به برخی از مهمترین عواملی است که باعث می‌شود تا انسان از یاری رساندن به ولی خدا باز بماند!

همچنین بیان نکاتی ناب در خصوص زیارت عاشورا، تسبیح تربت، روضه‌های خانگی هفتگی و زیارت اربعین پایان‌بخش مباحث بخش سوم فصل دوم است.
بخش پایانی این فصل نیز جایگاه بسیار مهم و مبنایی تولی و تبری پرداخته و نسبت آن را با اصل دین و ایمان و اخلاق و عرفان حقیقی اهل بیت علیهم‌السلام مشخص ساخته است.

فصل سوم کتاب تربیت ولایی «ایام و مواقف سلوک»

فصل سوم کتاب تربیت ولایی نکاتی متنوّع و البته منسجم پیرامون «ایام و مواقف سلوک» است؛ در این فصل در خصوص مفاهیمی نظیر ویژگی‌های برخی زمان‌ها و مکان‌ها در ارزاق معنوی؛ سحر؛ ماه‌های سلوکی رجب، شعبان و رمضان؛ شب قدر و نسبت آن با مقام امامت، نکاتی بسیار ناب و ارزنده و کمتر شنیده شده بیان شده است.

فصل چهارم کتاب تربیت ولایی «سلوک اجتماعی و تمدّنی»

مهمترین و البته شاید بتوان گفت متمایز‌کننده‌ترین فصل کتاب تربیت ولایی نسبت به دیگر آثاری که در باب سیر و سلوک نگاشته شده، فصل چهارم کتاب با عنوان «سلوک اجتماعی و تمدّنی» است! اینکه اصلاً سلوک اجتماعی یعنی چه و چه تفاوت‌های با سلوک فردی دارد؛ سلوک شخصی انسان چه تمایزی با سلوکش در اجتماع دارد و اساساً‌ سالک حقیقی در عرصه‌ی اجتماع چه وظایف سلوکی‌ای دارد، از مهمترین موضوعاتی است که استاد میرباقری نکاتی بسیار ناب و بدیع را در خصوصش بیان داشته‌اند؛ برخی از عناوین بسیار تأمّل‌برانگیز این فصل عبارتند از:

• در هر دوره‌ای، «فرعون و هامان و قارون و بلعم باعورا» اصل شرّ هستند؛
• اومانیزم فرعونک‌هایی تربیت می‌کند که بر سر کوچکی و بزرگی مصرشان نزاع می‌کنند؛
• مدل‌ها و ساختارهای مدرن، نوعی جبرگرایی اجتماعی را به مردم تحمیل می‌کنند؛
• بعضی‌ها در مقابل نظم خیابانی غرب یا در برابر دانش‌ها و فلسفه‌های غرب احساس حقارت می‌کنند؛
• کفر به طاغوت و استکبار، مقدمه‌ی ورود به ولایت الله است؛
• غرب را تجلیل می‌کنیم، اما به جوانان می‌گوییم مثل آن‌ها لباس نپوشید!
• شاخصه‌‌ی اصلی دین‌داری و تربیت، قرار گرفتن در زیر پرچم ولی خداست!
• سختی‌های راه مبارزه با طاغوت به معنی اشتباه بودن راه نیست و فلسفه‌ی اصلی این سختی‌های مسیر مبارزه‌ هم تفکیک صفوف و تصفیه منافق از مؤمن است؛
• دفاع مقدّس کارخانه انسان‌پروری بود؛
• جامعه‌ای که توکّل ندارد از دشمن می‌ترسد؛
• فرق شهدا با سالکینی که سلوک شخصی را دنبال می‌کنند؛
• آموزش نظام فکری مقدمه‌ی تربیت کودک و دانش‌آموز مقاوم است؛
• روش تربیتی امام رضوان‌الله‌علیه دمدیدن حبّ و بغض و تطبیق آن بر دنیای امروز بود و …

فصل پنجم کتاب تربیت ولایی «مراقبه‌های طلبگی»

فصل پایانی کتاب تربیت ولایی (با عنوان «مراقبه‌های طلبگی») اما، درست است که بیشتر مخاطبانش طلّاب حوزوی هستند، اما هر کس که دوست دارد از خرمن معارف اهل بیت علیهم السلام ارتزاق نماید نیز می‌تواند به این فصل رجوع کند و به شکلی اجمالی ولی بسیار کاربردی و عملیاتی با سبک‌زندگی یک شخصی که طالب مجاهدت در راه علوم اهل بیت علیهم‌السلام است آشنا شود. عناوینی نظیر: برای نخواندن‌هایتان برنامه‌ریزی کنید؛ همیشه نیمی از وقتتان را به قرآن و معارف اهل بیت علیهم‌السلام اختصاص دهید؛ فقه‌خوانی و حدیث‌خوانی یک دستور سلوکی است؛ اگر عالم ربّانی پیدا کردید رهایش نکنید؛ معنی ندارد طلبه روزی یک‌بار به حرم نرود؛ طی‌الارض ماشین مأموریت است نه ابزار کارهای شخصی؛ اهل بیت علیهم‌السلام اسرار را به چه کسانی می‌گفتند؛ ولایت عرفانی باید از بستر فقاهت عبور کند؛ پژوهشگر حوزوی باید به منابع روایی مراجعه کند و به علوم واسطه‌ای اکتفا نکند؛ اول یک‌ دور معارف دست اول اهل بیت علیهم‌السلام را بخوانید و بعد اگر خواستید، فلسفه و دانش‌های دیگر؛ بعد از آشنایی با معارف، زود با پشت دست اسفار و شفا را رد نکنید؛ نمونه‌هایی از عناوینی هستند که نشان می‌دهند چقدر مباحث این فصل کاربردی و راهبردیست و به طالب علوم اهل بیت علیهم‌السلام نقشه راه می‌دهد با علائم هشدار و خطر فراوان و البته به جا و مناسب در مسیر…

ضمن اینکه باید گفت در این فصل، نقدهایی به برخی ساختارهای فعلی رایج در حوزه (اعم از محتوا و روش) و سبک‌ تدریس برخی اساتید و سبک تحصیل برخی طلاب با ذکر دلیل و پیشنهاد برای اصلاح نیز مستتر می‌باشد.